Het Spoor Terug

'Mishandeld door man of vriend.. je kunt weg, als je wilt'. Die tekst stond op het eerste affiche waarmee de gloednieuwe stichting Blijf van m’n lijf zich 50 jaar geleden bekend maakte. Zes vrijwilligsters, waaronder drie studenten, zagen een probleem dat niet erkend werd: geweld tegen vrouwen. Ze kraakten een pand op een geheim adres en openden de deuren. Binnen enkele weken zat het pand vol met vrouwen en kinderen die leden aan dat ‘niet-bestaande’ probleem, en in de jaren die volgden openden tientallen Blijf van m’n lijf-huizen de deuren. Tegenwoordig zijn er tientallen huizen waar vrouwen en mannen die mishandeld worden heen kunnen vluchten. Programmamaker Christianne Alvarado reconstrueert het begin van dit instituut in de radiodocumentaire ‘Het probleem de wereld in. 50 jaar Blijf van m’n lijf’. Te horen zijn Anita Aerts, Marga van Rijen, Noor van Crevel en Winifred Krekel, en ooggetuiges van het eerste uur; Jolanda Vader en Sylvia van de Blijf Groep. Het interview met Noor van Crevel uit het archi

Verspreid in archieven over de hele wereld liggen honderden pagina’s aan vooralsnog onontcijferde VOC-verslagen. Ze vertellen de verhalen van mensen in dienst van de VOC die de opdracht kregen tot zogenaamde ‘hofreizen’. Hun missie was om af te reizen naar ver gelegen vorstelijke hoven en daar op diplomatieke wijze verdragen te sluiten met lokale machthebbers. Dit gold ook voor de missie van Hendrik van Reede van Drakesteijn. Hij trok in 1668 beladen met geschenken het binnenland van India in om in Madurai audiëntie te zoeken bij de lokale machthebber. Een documentaire over een moeizame tocht met opstandige olifanten, diplomatieke schofferingen en sluikse hovelingen in het spoor terug: Missie Madurai. Gemaakt door Joris Oosterbeek en Mathijs Deen. Met dank aan historicus Lennart Bes en Markus Vink, die het verslag van Van Rheede ontcijferde en annoteerde.

Tuinarchitect Mien Ruys (1904-1999) is voor sommigen een onbekende, voor anderen een legende. Volgens liefhebbers hoort ze thuis in het rijtje Le Corbusier, Mondriaan en Rietveld, vanwege haar strakke vormgeving en haar vooruitstrevende ontwerpideeën. Ze werkte nauw samen met architecten en had socialistische idealen over de kracht van een goed aangelegde tuin. Met haar doe-het-zelf-pakketten en talrijke publieksboeken maakte ze tuinieren bovendien voor iedereen toegankelijk. Ze was de enige vrouwelijke tuinarchitect van haar tijd en inspireerde mensen binnen en buiten haar eigen vakgebied: de internationaal vermaarde tuinarchitect Piet Oudolf bijvoorbeeld, maar ook de aanstormende modeontwerper Bonne Reijn, haar achterneef. Deze documentaire is in samenwerking met biograaf Leo den Dulk, modeontwerper Bonne Reijn en tuinarchitect Piet Oudolf. Gemaakt door Laura Stek & Ella Meng, naar aanleiding van het 100-jarige jubileum van ‘De tuinen van Mien Ruys’ en het bijbehorende boek ‘De tuin is een proces’ van Con

In de jaren ’50 kwamen er duizenden Molukkers naar Nederland. Veel waren in de veronderstelling terug te keren naar hun thuisland, maar voor de meesten zat dat er nooit in. Nog altijd woont het merendeel in Nederland. Hoe is het diegenen vergaan die wél terug zijn gegaan? Met die vraag ging programmamaker Jakob Koolschijn naar de Molukken.  Deze documentaire is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en het Lira Fonds.  En met medewerking van Lotte Geukes en advies van historicus Ron Habiboe en journalist Victor Joseph. 

Dit Spoor Terug gaat over eetbaar erfgoed. Namelijk: drop.  Dat hoort bij Nederland als tulpen en klompen – toch?  Nou.. Zó uniek Nederlands ís drop helemaal niet, zo blijkt uit ‘Het Grote Dropboek’ dat vorige maand verscheen. Sterker nog, zegt auteur Marieke Hendriksen: vóór de oorlog was Nederland niet meer dan een dropland onder vele andere droplanden.  Maar na de oorlog begon de grote ‘vererfgoedisering’. Dat wil zeggen: de nationale toeëigening van drop. Want Nederland zocht nieuwe verhalen, een nieuwe identiteit, en de drop-industrie zocht groeikansen.  Luister naar ‘Op het Dropspoor’, gemaakt door Marten Minkema.

African Parks is een relatief onbekende maar machtige organisatie die de volledige zeggenschap heeft over meer dan twintig nationale parken en reservaten in twaalf Afrikaanse landen. African Parks is gevestigd in Zuid-Afrika maar onderhoudt ook nauwe banden met Nederland. Niet alleen is de Postcode Loterij een van de trouwste donoren, de organisatie werd ruim twintig jaar geleden mede-opgericht door de Nederlandse zakenman Paul Fentener van Vlissingen die in de nadagen van zijn carrière iets goeds wilde doen voor de planeet. Of hij daarin geslaagd is? Journalist Olivier van Beemen deed onderzoek naar het heden en verleden van African Parks. Hij schreef het boek ‘Ondernemers in het wild’, dat deze week verscheen en maakte samen met Katinka Baehr een tweedelige documentaire voor ons: De witte weldoeners van African Parks.

African Parks is een relatief onbekende maar machtige organisatie die de volledige zeggenschap heeft over meer dan twintig nationale parken en reservaten in twaalf Afrikaanse landen. African Parks is gevestigd in Zuid-Afrika maar onderhoudt ook nauwe banden met Nederland. Niet alleen is de Postcode Loterij een van de trouwste donoren, de organisatie werd ruim twintig jaar geleden mede-opgericht door de Nederlandse zakenman Paul Fentener van Vlissingen die in de nadagen van zijn carrière iets goeds wilde doen voor de planeet. Of hij daarin geslaagd is? Journalist Olivier van Beemen deed onderzoek naar het heden en verleden van African Parks. Hij schreef het boek ‘Ondernemers in het wild’, dat deze week verscheen en maakte samen met Katinka Baehr een tweedelige documentaire voor ons: De witte weldoeners van African Parks.

Je kan het je tegenwoordig moeilijk voorstellen: aparte loonschalen voor vrouwen en mannen, waarbij vrouwen officieel minder verdienen voor hetzelfde werk. Tegenwoordig is er wel een enorme loonkloof die alleen maar groter wordt, maar wettelijk is het goed geregeld sinds de 'Wet gelijk loon voor mannen en vrouwen' in 1975 in werking trad. Wie vóór die tijd klaagde over verschillen in beloning had het zwaar. Maar er waren vrouwen die voor zichzelf opkwamen. Zoals de vrouwen die in 1969 het werk neerlegden in Sigarenfabriek Champ Clark in Nieuwe Pekela, Oost-Groningen. In Het Spoor Terug de documentaire van Katinka Baehr.

Ook een weerman of weervrouw is een soort historicus. Want alle weersverwachtingen over korte of langere termijn zijn uiteindelijk afgeleid van weerpatronen uit het verleden. Voorspelt de metereoloog, vanwege klimaatverandering, heftiger weersextremen, hogere temperaturen, heviger regen, hardere wind... dan hebben ze daarvoor diep in het verleden van onze aarde gekeken. Mathijs Deen zocht de klimaatwetenschappers op en keek met ze mee naar het diepe, diepe verleden van onze planeet. Luistert u naar: de geschiedenis van regen en wind.

De jaren ‘60 en ‘70 luidden verandering in. Voor Mevrouw, die haar man verloor en daarmee een deel van haar sociale status. Voor Mina, die de beschikking kreeg over een stofzuiger en een wasmachine. En voor Nederland, waar socialisme en feminisme oude verhoudingen deden wankelen. Aan Berkenbosch gingen deze maatschappelijke ontwikkelingen grotendeels voorbij. Toch werden zelfs bij de brave Christelijke Vrouwen Bond de eerste scheurtjes in het patriarchaat zichtbaar. En voor Maartje’s overgrootmoeder bood het weduwschap ook vrijheid. In hoeverre genoot Mina daarvan mee?

Laura ontdekt tijdens een saaie coronawinter in het archief van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis een enorme collectie cassettebandjes. Op die cassettebandjes staan de stemmen van ‘Spanjestrijders’: Nederlandse mannen en vrouwen die in de jaren dertig naar Spanje vertrokken om daar in tijdens burgeroorlog tegen het fascisme te vechten. Wie waren deze mensen? En waarom deden ze mee aan een oorlog zo ver van huis? Twee stemmen blijven het meest in Laura’s hoofd hangen: de stemmen van Jaap Gons en Jenny Schaddelee. Ze leert ze steeds beter kennen, en Jaap en Jenny laten Laura ook nadenken over haar eigen idealen. Wat doet zij eigenlijk voor de dingen waar ze in gelooft?

Bijna veertig jaar lang hield de Binnenlandse Veiligheidsdienst ir. Johan Alvarez Manusama in de gaten. Hij was president in ballingschap van de RMS, de Republiek der Zuid Molukken. De Zuid-Molukkers die vooral bekend werden door de gewelddadige treinkapingen midden jaren ’70. Manusama is één van de ruim 70.000 mensen van wie het persoonsdossier eind 2022 openbaar is gemaakt. De door de dienst verzamelde berichten lezen als een dagboek en schetsen een beeld van een man die naar de buitenwereld vooral de dialoog zocht, maar intern de jonge activisten - die niet terugdeinsde voor geweld - nauwelijks de baas was. Olaf Oudheusden las de berichten en ziet dat de BVD het geweld nauwelijks kon voorkomen. Toch bleef de dienst Manusama volgen. Was hij nou een vriend of vijand van Nederland? Dit Spoor Terug is een co-productie met Argos: https://www.vpro.nl/argos/media/luister/argos-radio/onderwerpen/2023/bvd-dossier-manusama-veertig-jaar-gezocht-naar-een-speld-in-de-hooiberg.html#

Nicole is terug in Nederland. Door haar reis naar Suriname is ze kweekjes als iets positiefs gaan zien. Maar er is ook een schaduwkant, zo vertelt bijvoorbeeld cultureel-antropoloog Gloria Wekker. Kweekjes die als hulp in de huishouding werden gebruikt bijvoorbeeld. Voor Nicole werd goed gezorgd door haar kweekmoeder Sonja. Toch wil ze nu echt weten: waarom ik? Voor antwoorden op die vraag gaat Nicole langs bij haar vader en kweekmoeder Sonja. Zal haar vader willen praten over waarom ze een kweekje werd? En waarom nam Sonja haar eigenlijk in huis?   Met alles wat ze heeft geleerd en gehoord keert Nicole terug naar socioloog Aspha Bijnaar. Welke lessen uit de Afro-Surinaamse geschiedenis over kweekjes neemt ze mee? Tot slot komt het tot een confrontatie met haar moeder Jetty. Ze hebben ieder hun eigen perspectief op het verleden. Kunnen ze zich met elkaar verzoenen?

Ruim 22 jaar is Nicole niet in Suriname geweest. Om nog dieper het verleden van kweekjes in te duiken en haar Surinaamse kant te onderzoeken, gaat Nicole terug naar het geboorteland van haar ouders. Ze treft een onrustig land in economische crisis waar veel mensen in de overlevingsstand zitten. Kort na haar aankomst bereikt de onrust een kookpunt. In de binnenstad zijn demonstraties tegen het regeringsbeleid uitgemond in onlusten. Nicole vraagt zich af hoe het zit met Kweekjes in het Suriname van nu? En hoe ver terug gaat deze informele pleegzorg in haar familiegeschiedenis? Samen met historicus Mildred Caprino doet Nicole belangrijke ontdekkingen in de archieven. Op plantage Berlijn, waar haar voorouders hebben geleefd, leert ze over winti en de Afrikaans Surinaamse cultuur en komt ze tot belangrijke inzichten over waarom juist zij een Kweekje werd. Nicole keert terug naar Nederland met een gevoel dat Suriname ook haar thuis is, maar ook met meer vragen. Zullen haar ouders deze nu eindelijk kunnen beantwoor

Samen met haar broer en zus keert Nicole terug naar haar wortels in het Brabantse Cuijk. Weten zij waarom zij weg moest? Eindelijk vindt ze de cassettebandjes die haar familie naar elkaar stuurde. Luisterend naar de bandjes die zij vanuit Nederland opstuurden doet Nicole een belangrijke ontdekking over haar moeder. Op de bandjes uit Suriname klinken ook verhalen over de onafhankelijkheid, de slechte economische situatie en censuur. De coup slaat nieuwe wonden, veroorzaakt verscheurde families en nieuwe kweekjes. Er ontstaat spanning in families. Mensen die achterblijven in Suriname en mensen die naar Nederland trekken, maken een andere ontwikkeling door. Men neemt elkaar de maat: wie is de ‘echte’ Surinamer? Daar moeten we mee stoppen, zegt haar goede vriendin Seada, we zijn hier allemaal door de loop van de geschiedenis. Om echt te begrijpen wat dat betekent, zal Nicole haar weerstand moeten overwinnen en diep het verleden in moeten duiken.

De geschiedenis van kweekjes blijkt ook een verhaal van ontworteling te zijn. Om iets te bereiken in het leven, te studeren of te werken, moesten Surinamers naar ‘het moederland’. Maar hoe welkom was Nederland voor haar overzeese kinderen? Elke nieuwe migratiegolf bracht nieuwe kweekjes voort. Ze werden kweekjes in een land waar het moeilijk wortel schieten is. Het verlangen naar Suriname en gemis van famiri klinkt door op de cassettepost die families elkaar stuurden. Nicole’s moeder Jetty kent het gevoel als geen ander. Om verder te studeren moest ze haar baby Glynis - Nicole's oudere zus - achterlaten in Suriname. Nicole kan het zich niet voorstellen. Maar, ontdekt ze in gesprekken met andere kweekjes, misschien is de traditie van kweekjes ook een kracht? Socioloog Aspha Bijnaar wijst op de oorsprong van kweekjes: de trans-Atlantische slavernij. Was het systeem van kweekjes een overlevingsstrategie? Ondertussen probeert Nicole de keuze van haar moeder om haar achter te laten, te begrijpen.

Om meer te weten te komen over de oorsprong van kweekjes duikt Nicole in de migratiegeschiedenis van Afro-Surinamers in Nederland. Hoe hielden families, gescheiden door een oceaan, contact met elkaar? Nicole gaat op zoek naar de cassettebandjes die haar familieleden aan weerszijden van de oceaan voor elkaar inspraken. Ondertussen groeit bij Nicole een onbestemd gevoel. Het is een stille regel: In bere tories, verhalen die in je buik moeten blijven, zaken die binnen de familie opgelost moeten worden, daar praat je niet over. En dat is nou precies wat Nicole wel wil doen: het gesprek openen. Haar zoektocht zorgt voor weerstand. “Een Bounty,” wordt ze zelfs genoemd. Is ze Surinaams of Nederlands? Bij haar moeder, die in het theater ook persoonlijke verhalen deelt, vindt ze steun. Tegelijkertijd staat hun eigen geschiedenis tussen hen in. Want waarom liet haar moeder haar achter? Moest Jetty weg om zichzelf te ontwikkelen?

Het is dit jaar 75 jaar geleden dat de as van de grote schrijver Multatuli werd bijgezet in een monument op begraafplaats Westerveld. Hij was de eerste Nederlander die zich liet cremeren. In Nederland was dat in die tijd nog verboden. Waarom koos hij daar dan toch voor? En wat is er waar van het gerucht dat er sigarenas in het monument is bijgezet? Luister in Het Spoor Terug: De as van Multatuli.

Chili staat dit jaar stil bij de staatsgreep, die plaatsvond op 11 september 1973. De socialistische president Salvador Allende kwam daarbij om het leven en de rechtse Augusto Pinochet greep de macht. Hoewel Pinochet al sinds 2006 dood is, zorgt zijn dictatuur nog steeds voor verdeeldheid in het land; arm versus rijk, links versus rechts, martelaar versus beul. Voor correspondent Boris van der Spek is het een thema dat in alle gesprekken en reportages terugkomt. Hij maakte de documentaire De open wonden van Chili – en stuitte daarbij op een onwaarschijnlijke vriendschap .

Stel je voor; je bent een aangespoelde drenkeling en verlangt naar contact. Dan grijp je naar een eeuwenoude traditie, namelijk: de flessenpost. Een papiertje in een fles die wordt meegenomen door de zee, afzender en ontvanger onbekend. De traditie heeft een recentere oorsprong dan je zou vermoeden, zo valt te lezen in het in Duitsland verschenen boek Flaschenpost van de letterkundige Wolfgang Struck. Mathijs Deen zocht Struck op in Hamburg, waar in een bibliotheek een verzameling van meer dan 600 aangespoelde berichten als een schat wordt bewaard.